Η σκηνοθέτρια και πανεπιστημιακός Μαίρη Ζουρναζή έγινε ιδιαίτερα αγαπητή στο ελληνικό κοινό με το ντοκιμαντέρ της "Dogs of Democracy" ("Τα Σκυλιά της Δημοκρατίας"), μια ταινία αφιερωμένη στους μαχητές κι επαναστάτες Λουκάνικο, Πέτρα και στ’ άλλα αδέσποτα της Αθήνας. Τώρα επιστρέφει με ένα νέο ντοκιμαντέρ, την ταινία «My Rembetika Blues».
Τα ρεμπέτικα ή αλλιώς τα «ελληνικά μπλουζ» είναι μια μουσική που γεννήθηκε στους δρόμους ,την εξορία και την προσφυγιά. Οι ρίζες της εντοπίζονται στην μαζική μετανάστευση των αρχών του 20ου αιώνα. Η Ζουρναζή ψάχνει τις ρίζες τους, τη σύνδεσή τους με τον νόστο, τον πόνο, τις χαρές και την καθημερινότητα των προσφύγων από τη Μ. Ασία. Όμως, η ταινία δείχνει παράλληλα πώς τα ρεμπέτικα έχουν επηρεάσει και σύγχρονους δημιουργούς (που δεν θα φανταζόμασταν ποτέ), την ίδια στιγμή που αφηγείται και την οικογενειακή της ιστορία, ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Αίγυπτο. Αφού, η γιαγιά της ήταν κι εκείνη ανάμεσα στο 1.2 εκ προσφύγων που τράπηκαν σε φυγή λόγω της μικρασιατικής καταστροφής.
Αξιοσημείωτη είναι στην ταινία η ικανότητα της σκηνοθέτριας να δημιουργήσει αρμονικά κι οργανικά γέφυρες ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, ανάμεσα στο συλλογικό και το προσωπικό, την παράδοση και τη σύγχρονη δημιουργία. Σε μια ταινία- αναφορά για το είδος των ρεμπέτικων και τελικά την εμπειρία του να είσαι πρόσφυγας και κατά κάποιο τρόπο παρίας, άνθρωπος ξεριζωμένος.
-Μπορείτε να θυμηθείτε την πρώτη φορά που συγκινηθήκατε ακούγοντας ρεμπέτικα;
Ναι ήταν όταν παρακολούθησα την ταινία «Ρεμπέτικο» του Κώστα Φέρρη, ένιωσα πολύ έντονα. Ήταν σα να είχα ζήσει όσα περιέγραφε η ταινία και με παρακίνησε να ερευνήσω πώς τα ρεμπέτικα είχαν τέτοια επίδραση πάνω μου, τις ρίζες του. Ένιωθα μια «σωματική» μνήμη ακούγοντας τη μουσική. Πιστεύω πως η μουσική περνάει μέσα από το DNA και την φέρουμε ως κληρονομιά -το τραύμα, τις χαρές και τον πόνο του παρελθόντος μας.
-Για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ ταξιδέψατε πολύ στην Ελλάδα, στην Τουρκία, στην Αίγυπτο. Τι ανακαλύψατε για αυτά στην έρευνά σας;
Η μουσική πυροδότησε διαφορετικές πολιτισμικές ρίζες της ιστορίας μου. Η γιαγιά μου ήταν μία από τους 1.2 εκ. πρόσφυγες που τράπηκαν σε φυγή από την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 και έφτασαν στο λιμάνι του Πειραιά. Κι εκείνη λοιπόν έγινε μέρος της μετακίνησης του πληθυσμού και την παράδοσης που γέννησε τα Ρεμπέτικα. Προσωπικά, πιστεύω πως το μοναδικό ύφος των ρεμπέτικων αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μουσικές καταγραφές της εμπειρίας του να είσαι πρόσφυγας. Μέσα από την ιστορία της γιαγιάς μου, αφηγούμαι το βάθος του καημού και της ανάγκης να ανήκεις κάπου, που είναι συνυφασμένα με τη ζωή των μεταναστών.
-Τα Ρεμπέτικα τα τραγουδούσαν περισσότερο άντρες, οι «μάγκες». Ποιος ήταν ο ρόλος των γυναικών σε αυτό το σύμπαν;
Ναι όντως, θυμόμαστε τους άντρες και τη σχέση τους με αυτού του είδους τη μουσική. Όμως, στην ταινία μου με ενδιέφερε να εξερευνήσω διαφορετικές απεικονίσεις και τη δουλειά διαφορετικών καλλιτεχνών κι ερμηνευτών, ανάμεσά στους οποίους και σπουδαίες γυναίκες τραγουδίστριες, ηρωίδες. Όπως η Μαρίκα Παπαγκίκα και η Σωτηρία Μπέλλου. Υπάρχουν βέβαια και πολλές, πολλές άλλες υπέροχες γυναίκες, όμως προσωπικά ένιωσα μεγαλύτερη σύνδεση με τη Μαρίκα Παπαγκίκα και τη συγκλονιστική φωνή της- που ηχεί σχεδόν αλλόκοσμη και είχε και ρίζες στη Σμύρνη, όπως και η γιαγιά μου.
Υπάρχουν επίσης και σύγχρονοι τραγουδιστές που δουλεύουν με διαφορετικά είδη Ρεμπέτικων και που τα εμπλουτίζουν με τα δικά τους στοιχεία. Όπως τη Ντιαμάντα Γκαλάς (Diamanda Galas) που τη βλέπουμε στην ταινία να ερμηνεύει το «Καίγομαι-Καίγομαι» στην ταινία. Μια μέρα θα ήθελα πολύ να κάνω ένα ντοκιμαντέρ μόνο για εκείνη. Η δουλειά της είναι εξαιρετική.
-Πώς θα περιγράφατε τα ρεμπέτικα σε κάποιον που δεν τα γνωρίζει;
Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Μπορεί να το περιγράψει κανείς με πολλούς τρόπους. Για εμένα είναι μια μουσική αφηγηματική που μιλάει για τις εμπειρίες των ανθρώπων, τη ζωή τους, τους πόνους και τις χαρές τους, το χιούμορ, την καθημερινότητα, την αγάπη και την απώλεια. Συχνά παρομοιάζονται με τα Blues. Ο Τζιμ Σκλαβούνος, μουσικός και μέλος των The Bad Seeds, μιλάει για αυτή την αναλογία στην ταινία, όπως και η Gail Holst, η πρώτη συγγραφέας που έγραψε για το είδος στην αγγλική γλώσσα. Βέβαια δεν είναι τόσο αναγκαίο να εξετάσουμε τόσο αν έχουν το ίδιο ύφος ή ανήκουν στο ίδιο είδος, όσο το το γεγονός πως ενσωματώνουν και αφηγούνται εμπειρίες που δεν ανήκουν στον γενικό κανόνα- αλλά σε έναν τρόπο ζωής και στις συνθήκες που βιώνει μια μειονότητα, το «περιθώριο», ενώ παράλληλα αφηγούνται την εμπειρία της εξορίας και του εκτοπισμού. Έτσι, για εμένα το ρεμπέτικο έχει ένα ποικιλόμορφο ιστορικό ήχο που έχει μεταλαμπαδευτεί και μεταμορφωθεί και σε σύγχρονη μουσική.
Τα ρεμπέτικα είναι σίγουρα ένα ελληνικό είδος, όμως φέρει τόσες διαφορετικές επιρροές -και αυτή είναι μια διάσταση που ερευνώ στην ταινία. Είναι ένα αμάλγαμα μουσικών του δρόμου και άλλων επιρροών από τη Μέση Ανατολή, τη Μικρά Ασία και τη Βυζαντινή μουσική.
-Στην ταινία σας, είναι πολύ ενδιαφέρουσα η σύνδεση με τη σύγχρονη μουσική, όπως με τους Velvet Underground! Mπορείς πραγματικά να το ακούσεις!
Ναι, ίσως είμαστε εξοικειωμένοι με τη σύνδεση που έχουν τα ρεμπέτικα π.χ με το μουσικό θέμα της ταινίας ο «Ζορμπάς» και άλλα γνωστά τραγούδια. Αλλά υπάρχουν και απροσδόκητες συνδέσεις. Π.χ ο hip-hop τραγουδιστής «Νέγρος του Μοριά» μιλάει στην ταινία για την αγάπη του για τα ρεμπέτικα και το πώς έχουν επηρεάσει κάθε στίχο που γράφει- είχαν θεμελιώδη επίδραση στη ζωή του ως καλλιτέχνη που ζει κι εργάζεται στην Ελλάδα.
Τα ρεμπέτικα συνδέονται ακόμα και με τη surf music! Δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο όμως, γιατί το κοινό θα τα δει και στην ταινία και καλό είναι να κρατήσουμε κάποιες εκπλήξεις. Το μόνο που θα προσθέσω είναι πως όντως η ταινία προκαλεί έκπληξη στους Έλληνες, που έχουν την αίσθηση πως γνωρίζουν τα πάντα για το είδος, όμως ανακαλύπτουν νέα στοιχεία.
Επιπλέον, στην ταινία υπάρχουν αναφορές για την καταστροφή της Σμύρνης, που ασφαλώς οι Έλληνες γνωρίζουν καλά, όμως το παγκόσμιο κοινό, ίσως να μη γνωρίζει τη φρίκη αυτής της γενοκτονίας. Υπό την έννοια αυτή η ταινία είναι και αντιπολεμική, αφού ασχολείται με την αντίδραση των ανθρώπων στον εκτοπισμό μέσω της μουσικής.
Θα πρέπει να πως επίσης ότι μία από τις ωραιότερες εμπειρίες ήταν ακριβώς το γεγονός πως δουλέψαμε με διαφορετικούς σύγχρονους καλλιτέχνες, με τη δική τους άποψη για τη μουσική και το ύφος. Ιδιαίτερα με τον Κωνσταντίνο Β που μάλιστα έγραψε και το score της ταινίας. Αποτελεί πηγή έμπνευσης και έχει τη δική του ερμηνεία για την εξορία που νομίζω ότι εκφράζεται μέσα στη μουσική του, και βέβαια και στο score.
-Παρουσιάζετε την ταινία σας σε μια εποχή που πάλι ο κόσμος μαστίζεται από την πανδημία, τη ένδεια και ξανά τον πόλεμο. Είναι τα ρεμπέτικα ένα καταφύγιο για την ψυχή;
Η μουσική είναι, κατά κάποιο τρόπο, θεραπεία. Η σχέση που δημιουργείται με τους άλλους την ώρα που παίζει κανείς, η ίδια δηλαδή η συμμετοχή του στον μουσικό κόσμο, του δίνει τη δύναμη να αντέχει τις δυσκολίες. Τώρα που χαλαρώνουν τα μέτρα, προσφέρεται η ευκαιρία στους ανθρώπους να συναντηθούν, όμως θα είναι μια αργή διαδικασία, κατά τη γνώμη μου. Θα πρέπει να μάθουμε πως να ζούμε και πάλι, πως να είμαστε ο εαυτός μας και νομίζω ότι η μουσική είναι ένα πολύ καλό και βοηθητικό εργαλείο.
-Η ταινία είναι και ένα έργο που αγγίζει την προσωπική σας ιστορία. Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας κάποιες πληροφορίες για την Ελληνίδα μητέρα σας;
Ναι, βέβαια. Η μητέρα μου ήταν παιδί πρόσφυγα από τη Σμύρνη που πέθανε από φυματίωση. Η ταινία προσπαθεί παράλληλα να ανιχνεύσει την ιστορία της μητέρας και της γιαγιάς μου. Η μητέρα μου έμεινε ορφανή σε πολύ μικρή ηλικία, γι’ αυτό επισκέφθηκα την Αίγυπτο προσπαθώντας να βρω το ορφανοτροφείο στο οποίο μεγάλωσε. Δεν τα κατάφερα, όμως βρήκα κατά κάποιο τρόπο μια σύνδεση με το παρελθόν της, την ιστορία, τον αγώνα της. Ήταν πολύ συγκινητικό για εμένα.
-Ζείτε και εργάζεστε στην Αυστραλία. Πώς κατορθώσατε να παραμείνετε κοντά στις ελληνικές σας ρίζες;
Για πολύ καιρό δεν ένιωθα και τόσο συνδεδεμένη και με την ελληνική μου ταυτότητα. Μ’ έναν περίεργο τρόπο η ταινία με συνέδεσε με την ελληνική κληρονομιά μου και με έκανε να αισθανθώ σα να βρίσκομαι στο σπίτι μου. Όταν είσαι μέλος της ελληνικής διασποράς νιώθεις ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε δύο κόσμους, δυο κουλτούρες. Και νιώθεις τελικά κάπως αποκομμένος από όλες- και αυτή στην οποία ζεις και τις υπόλοιπες -στην περίπτωσή μου την Τουρκία, την Αίγυπτο, την Ελλάδα, τον Πόντο. Όμως, εντελώς αναπάντεχα η ταινία λειτούργησε θεραπευτικά και για εμένα την ίδια, μού χάρισε την αίσθηση του ανήκειν. Νομίζω ότι η αφήγηση και η Τέχνη έχουν τη δύναμη να το κάνουν αυτό.
-Ποια είναι τα επόμενά σας βήματα;
Η επόμενη ταινία είναι ένα υβριδικό ντοκιμαντέρ που γράψαμε μαζί με τον Ελληνο-αυστραλό Χρήστο Τσιόλκα και το αποκαλούμε «αυστραλιανό road-movie», το οποίο έχει ως τίτλο εργασίας «Τα ξαδέρφια». Παράλληλα, δουλεύω και ένα άλλο πρότζεκτ, για το οποίο δεν μπορώ να πω πολλά τώρα, μόνο ότι αφορά τα όσα ζούμε τα τελευταία χρόνια και έχει σα στόχο να προσφέρει ελπίδα για το μέλλον.
*Η ταινία «My Rembetika Blues» κάνει πρεμιέρα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας το Σάββατο 7 Μαϊου, στις 7 μ.μ. Η ταινία θα προβληθεί επίσης στο Cosmote history Channel την Κυριακή, 15 May, ως μέρος του αφιερώματος για το ρεμπέτικο.
Ακολουθήστε το Woman Toc στο Instagram
